مهدی درمنابع اهل سنت

چنانکه قبلاً اشاره کردیم، مهدویت و اعتقاد به وجود مهدی - عجل الله عالی فرجه - و ظهور او، اختصاص به مذهب تشیّع ندارد، بلکه محدثان بزرگ اهل سنت نیز احادیث مربوط به آن حضرت از از طریق گروه بسیاری از صحابه و تابعین در کتابهای خویش نقل کرده‌اند، به طوریکه گذشته از کتب شیعه، کتب و آثار دیگر مذهب اسلامی (حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی) نیز از روایات نبوی که درباره مهدی و ظهور او رسیده، سرشار است.بر اساس پژوهش برخی از محققان بزرگ، محدثان اهل سنت احادیث مربوط به حضرت مهدی را از 33 نفر از صحابه پیامبر اسلام در کتب خود نقل کرده‌اند [99] ؛ تعداد 106 نفر از مشاهیر علمای بزرگ اهل سنت، اخبار ظهور امام غایب را در کتابهای خود آورده‌اند [100] ؛ و 32 نفر از آنان مستقلاً درباره حضرت مهدی کتاب نوشته‌اند. [101] .«مسند احمد حنبل» (متوفای 241 هجری) و «صحیح بخاری» (متوفای 256 هجری) از جمله کتب مشهور اهل سنت است که قبل از تولد امام قائم - عجل الله تعالی فرجه - نوشته شده و احادیث مربوط به آن حضرت در آنها نقل شده است. [102] .از جمله احادیثی که «احمد حنبل» نقل کرده این حدیث است: پیامبر اسلام (ص) فرمود: «اگر از عمر جهان جز یک روز باقی نماند، خداوند حتماً در آن روز شخصی از ما - خاندان - را بر می‌انگیزدو او جهان را پر از عدل و داد می‌کند همچنانکه پر از ظلم شده باشد. [103] .احادیث نبوی پیرامون حضرت مهدی - عجل الله تعالی فرجه - و صفات و علائم ایشان در کتابها و منابع قدیم اهل سنت به قدری زیاد است که دانشمندان علم حدیث و حافظان بزرگ سنّی، احادیث مربوطبه مهدی را «متواتر» دانسته‌اند. [104] .بر اساس یک بررسی اجمالی، تعداد 17 نفر از دانشمندان بزرگ اهل سنت، به «متواتر» بودن احادیث مهدی در کتابهای خود، تصریح کرده‌اند [105] علامه «شوکانی» در خصوص اثبات تواتر این روایات، کتابی به نام «التوضیح فی تواتر ما جأ فی المنتظر والدّجال و المسبح» تألیف کرده است. [106] .بی مناسبت نیست در اینجا، به عنوان نمونه، سخنان چند تن از مشاهیر علمای سنّی را در این زمینه از نظر خوانندگان محترم بگذارانیم:1 - «شوکانی» در کتاب یاد شده، پس از نقل احادیث مربوط به حضرت مهدی می‌گوید: همه احادیثی که آوردیم، به حدّ تواتر می‌رسد، چنانکه بر مطلّعان پوشیده نیست. بنابر این با توجه به همه احادیثی که نقل کردیم، مسلّم شد که احادیث منقول درباره مهدی منتظر، متواتر است... آنچه گفته شد برای کسانیکه ذره‌ای ایمان و اندکی انصاف دارند، کافی به نظر می‌رسد! [107] .2 - حافظ [108] ابو عبد الله گنجی شافعی (متوفای 658 ه. ق) در کتاب «البیان فی أخبار صاحب الزمان» (باب 11) می‌گوید:«احدیث پیامبر اکرم (ص) درباره مهدی، به دلیل راویان بسیاری که دارد، به حدّ تواتر رسیده است». [109] .3 - حافظ مشهور «ابن حجر عسقلانی شافعی» (متوفای 852 ه. ق) در کتاب «فتح الباری‌99 که در شرح «صحیح بخاری» نوشته است، می‌گوید:«احادیث متواتری وجود دارد حاکی از اینکه: مهدی، از این امّت است و عیسی - علیه السلام - از آسمان فرود آمده و پشت سر وی نماز خواهد گزارد». [110] .4 - «مؤمن شبلنجی» می‌نویسد:«اخبار متواتری از پیامبر رسیده که نشان می‌دهد مهدی از خاندان اوست و او زمین را پر از عدل و داد می‌کند» [111] .5 - «شیخ محمد صبّان» می‌نویسد:«اخبار متواتری از پیامبر نقل شده مبنی بر اینکه مهدی (سرانجام) قیام می‌کند و اینکه او از خاندان پیامبر است و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد...» [112] .6 - شیخ منصور علی ناصف، از علمای بزرگ و معاصر «الأزهر» و مؤلف کتاب «التاج الجامع للأُصول» [113] ، می‌نویسد:در میان دانشمندان گذشته و امروز مشهور است که در آخر الزمان به حتم و یقیم مردی از اهل بیت پیامبر که نام او مهدی است، ظهور خواهد کرد. او بر همه کشورهای اسلامی تسلّط خواهد یافت. مسلمانان، همه پیرو او خواهند شد، او در میان آنان به عدالت رفتار می‌کند، و دین را قوّ می‌بخشد. آنگاه دجّال پیدا می‌شود. عیسای مسیح از آسمان فرود می‌آید و دجّال را می‌کشد، یا با مهدی در کشتن دجّال همکاری می‌کند.سخنان و احادیث پیامبر را درباره مهدی، جماعتی از نیکان اصحاب پیامبر روایت کرده‌اند. محدّثان بزرگی مانند: ابو داود، ترمذی، ابن ماجه، طبرانی، ابو یعلی، بزّاز، امام احمد حنبل و حاکم نیشابوری آن احادیث را در کتابهای خود نقل کرده‌اند. [114] .ابن ابی الحدید یکی از متتبع‌ترین علمای اهل سنت، در این زمنیه می‌نویسد:«تمامی فرق اسلامی، اتفاق نظر دارند که عمر دنیا و تکلیف (بشر به اجرا احکام الهی)، پایان نمی‌پذیرد مگر پس از ظهور مهدی» [115] .

[99] صافی، لطف ا-لله، نوید امن و امان، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ص 91 -92. [

[100] صافی، همان کتاب، ص 92 -95.

[101] صافی، همان کتاب، ص 95 -99.

[102] ر.ک به: صحیح بخاری، ط 1، با شرح و تحقیق شیخ قاسم شمّاعی رفاعی، بیروت، دار القلم، 1407 ه. ق، ج 4، باب 945 (نزول عیسی بن مریم)، ص 633 و مسند احمد حنبل،بیروت، دار الفکر (بی تا) ج 1، ص 84 و 99 و 448 و ج 3، ص 27 و.37 ور.ک به: سنن ابن ماجه (207 - 275 ه. ق) تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار احیأ التراث العربی، ج 2، ص 1366 - 1368، کتاب الفتن، باب 34، باب خروج المهدی، حدیث 4082 -4088.

[103] لو لم یبق من الدنیا الا یوم لبعث الله عزّوجلّ رجلاً منژا یملأها عدلاً کما ملئت جوراً (مسند احمد حنبل، بیروت، دار الفکر (بی تا)، ج 1، ص 99).

[104] تواتر و متواتر، از اصطلاحات علم الحدیث است و منظور از خبر متواتر، خبر جماعتی است که (فی حدّ نفسه، نه به ضمیمه قرائن) اتفاق آنان بر کذب، محال و در نتیجه موجب علم به مضمون خبر باشد. (ر.ک‌به: مدیر شانه چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ 3، 1362 - ش، ص 144) بدین گونه «تواتر» را می‌توان «ثبوت قطعی» تعبیر کرده و «حدیث متواتر» را «حدیث ثابت و قطعی» خواند؛ حدیثی که راویان بسیار داشته، و در کتابهای بسیار روایت شده است و به وسیله محدثان و مشایخ روایت، سینهبه سینه، و ضبط به ضبط، از نسلی به نسل دیگر رسیده است و ثبوت و صدور آن از پیامبر اکرم، با ائمه طاهرین - علیهم السلام - قطعی است (حکیمی، محمد رضا، خورشید مغرب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1360 ه. ش، ص 99).

[105] صافی، همان کتاب، ص 90 -91.

[106] صافی، همان کتاب، ص91.

[107] وجمیع ما سقناه بالغ حدّ التواتر کما لایخفی علی من له فضل اطّلاع. فتقّرر بجمیع ما سقناه أنّ الأحادیث الواردة فی المهدی المنتظر متواترة... و هذا یکفی لمن کان عنده ذرّة من أیمان و قلیل من انصاف. (نقل از غایة المأمول فی شرح التاج الجامع للأصول، تألیف شیخ منصور علی ناصف، در حاشیة التاج، ط 2، قاهره، دار احیأ الکتب العربیة، ج 5، ص 327).

[108] حافظ، کسی است که بر سنن رسول اکرم احاطه داشته باشد و موارد اتفاق و اختلاف آن را بدان د و به احوال راویان و طبقات مشایخ حدیث کاملاً مطلّع باشد (مدیر شانه چی، همان کتاب، ج 2، ص 22).

[109] تواترت الأخبار و استفاضت بکثرة رواتها عن المصطفی(ص)فی أمر المهدی (منتختب الأثر، ص، پاورقی).

[110] تواترت الأخبار بأنّ المهدی من هذه الامه وانّ عیسی - علیه السلام - سینزل و یصلّی خلفه (فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة، ج 6، ص 493 - 494).

[111] تواترت الأخبار عن النبی (ص)انّه من أهل بیته وانّه یملأ الأرض عدلاً (نور الأبصار، قاهره، مکتبة المشهد الحسینی، ص 171).

[112] تواترت الأخبار عن النبی (ص)بخروجه و انّه من أهل بیته وانّه یملأ الارض عدلاً (اسعاف الراغبین، در حاشیه نور الأبصار، ص 140).

[113] این کتاب، چنانکه در مقدمه‌اش ذکر شده است، به منظور جمع آوری مجموعه قابل اطمینانی از «اصول پنجگانه» حدیث که مهمترین کتب حدیث اهل سنت است، تألیف گردیده و در پنج جلد چاپ شده است. مؤلف کتاب شرحی به نام «غایة المأمول» در شرح آن نوشته که در حاشیه‌اش چاپ شده است.

[114] التاج الجامع للأصول، قاهره، ط 2، دار احیأ الکتب العربیة، ج 5، ص310.

[115] قد وقع اتفاق الفرق من المسلمین أجمعین علی انّ الدنیا و التکلیف لاینقضی الاّ علیه (المهدی)) (شرح نهج البلاغه، قاهره، دار احیأ الکتب العربیة، 1960 م، ج 10 ص 96).

مهدی در منابع شیعه

اخبار و روایات فراوانی از پیامبر اسلام و هر یک از امامان - علیهم السلام - درباره تولد، غیبت، ظهور و قیام جهانی و سایر ویژگیهای حضرت مهدی نقل شده و در واقع سالها پیش از تولد آن حضرت، خصوصیات و ویژگیهای او - از قبیل اینکه: او از خاندان پیامبر (ص)، از فرزندان فاطمه - علیها السلام - و از نسل حسین - علیه السلام - است و با قیام جهانی خویش زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد - پیشگویی شده است. تعداد این روایات به حدی فراوان است که درباره کمتر موضوعی از موضوعات اسلامی این اندازه حدیث وارد شده است.ما نخست به تعداد روایات وارد شده از ائمه شیعه درباره حضرت مهدی - علیه السلام - و نیز اسامی کتبی که علمای این مذهب مستقلاً درباره آن حضرت نوشته‌اند اشاره می‌کنیم، سپس روایات رسیده از پیامبر اسلام (ص) از طریق اهل سنت و نیز کتب آنها را در این باره مورد بررسی قرار می‌دهیم:در اینجا بی مناسبت نیست یاد آوری کنیم: با آنکه عصر هر یک از ائمه و یژگیهایی داشته و توجه آن بزرگواران قاعدتاً معطوف به مسائل و موضوعات حادّ روز بوده، امّا در عین حال، موضوع حضرت مهدی - عج الله تعالی فرجه الشریف - همواره مورد نظر آنان بوده و به مناسبتهای گوناگون بیانات و پیشگوییهای فراوانی نموده‌اند که ذیلاً به عنوان نمونه آماری اجمالی از احادیثی که از ائمه در این زمینه رسیده از نظر خوانندگان محترم می‌گذرانیم:1 - امیر مؤمنان - علیه السلام - 51 حدیث،2 - امام حسن - علیه السلام - 5 حدیث،3 - امام حسین - علیه السلام - 14 حدیث،4 - امام زین العابدین - علیه السلام - 11 حدیث،5 - امام باقر - علیه السلام - 63 حدیث،6 - امام صادق - علیه السلام - 124 حدیث،7 - امام موسی بن جعفر - علیه السلام - 6 حدیث،8 - امام رضا - علیه السلام - 19 حدیث،9 - امام جواد - علیه السلام - 6 حدیث،10 - امام هادی - علیه السلام - 6 حدیث،11 - امام حسن عسکری - علیه السلام - 22 حدیث. [83] [84] .به عنوان نمونه به نقل چند حدیث اکتفا می‌کنیم:الف - امیر مؤمنان - علیه السلام - می‌فرماید: پیامبر اسلامی فرمود: عمر جهان به پایان نمی‌رسد مگر آنکه مردی از نسل حسین امور امّت مرا در دست می‌گیرد و دنیا را پر از عدل می‌کند همچنانکه پر از ظلم شده است. [85] .از امیر مؤمنان - علیه السلام - در «نهج البلاغه» سخنان متعددی در این زمینه نقل شده است. [86] از آن جمله می‌فرماید: دنیا، همچون شتر چموشی که از دوشیدن شیرش جلوگیری می‌کند (و به سراغ بچه‌اش می‌رود) پس از چموشی، به ما روی می‌آورد. [87] خداوند می‌فرماید: «ما می‌خواهیم به مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم». [88] .ب - حسین بن علی - علیه السلام - می‌فرمود:اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خداوند آن روز را طولانی می‌کند تا آنکه مردی از نسل من قیام می‌کند و دنیا را پر از عدل و داد می‌کند چنانکه از ظلم و ستم پر شده است. از رسول خدا شنیدم چنین می‌فرمود. [89] .ج - امام جواد - علیه السلام - به عبد العظیم حسنی - س - فرمود:قائم ما همان مهدی منتظّر است که در زمان غیبت باید در انتظارش بود و در زمان ظهور باید اطاعتش نمود. او سومین فرزند من خواهد بود. سوگند به آن خدایی که محمد را به پیامبری برگزید و امامت را ویژه ما خاندان قرار داد، اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خدا آن روز را طولانی می‌گرداند تا مهدی ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر کند چنانکه از ظلم و ستم پر شده است. خداوند متعال کار وی را یک شبه اصلاح می‌کند، چنانکه کار موسی کلیم الله را در یک شب اصلاح فرمود: او رفت تا برای همسرش آتش بیاورد اما با منصب نبوت و رسالت برگشت.امام جواد سپس فرمود: بهترین اعمال شیعیان ما، انتظار ظهور و قیام اوست. [90] .کتابهایی که پیش از تولد مهدی (ع) درباره او تألیف شده استموضوع غیبت و قیام حضرت مهدی در اسلام به قدری قطعی و مسلّم بوده که کتابهای متعددی درباره آن تألیف شده و تاریخ نگارش بعضی از آنها سالها پیش از تولد حضرت بوده است. مثلاً 0حسن بن محبوب زراد» (م 224)، یکی از محدثان و مصنفان موثق شیعه، کتاب «المشیخ» را یکصد سال قبل از غیبت کبری نوشته و اخبار مربوط به غیبت امام مهدی را در آن نقل کرده است. [91] .مرحوم طبرسی می‌نویسد: محدثان شیعه در زمان امام باقر و امام صدق - علیهما السلام - اخبار غیبت را در تألیفات خویش آورده‌اند. [92] .همچنین برخی از اصحاب ائمه درباره آن حضرت و قیام او کتاب نوشته‌اند، مانند ابراهیم بن صالح انماطی [93] (از یاران امام باقر)، حسن بن محمد بن سماعه [94] (از اصحاب امام موسی بن جعفر - علیهما السلام -)، محمد بن حسن بن جمهور [95] (از یاران امام رضا - علیه السلام -)، علی بن مهزیار [96] (از یاران امام جواد - علیه السلام -) و فضل بن شاذان نیشابوری [97] (از شاگردان امام رضا و امام جواد و امام هادی - علیهم السلام -) [98] .

ج 9 - طبرسی، احتجاج، نجف، المطبعة المرتضویة، ج 2، ص 163).

[83] امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، چاپ چهارم، قم، انتشارات دار الفکر، 1352 ه. ش، ص 74 -82 این آمار از روی احادیث منقول در کتاب «منتخب الأئر» تهیه شده است و اگر تتبع بیشتری صورت گیرد، طبعاً تعداد احادیث بیش از این خواهد بود.

[84] درباره روایات منقول از پیامبر اسلام، در بخش روایات اهل سنت توضیح خواهیم داد.

[85] محمد بن جریر بن رستم طبری، دلائل الامامة، الطبعة الثالثة، قم، منشورات الرضی، ص240.

[86] ر.ک به: مهدی فقیه ایمانی، مهدی منتظر در نهج البلاغة، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین علی - علیه السلام -.

[87] لتعطفنّ الدنیا علینا عطف الضروس علی ولدها (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قاهره، دار احیأ الکتب العربیة، 1960 م، ج 19، ص 29، حکمت 205).

[88] ونرید أن نمنّ علی الذین استضعفوا فی الأرض ونجعلهم أئمّة ونجعلهم الوارثین (قصص: 6).

[89] صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی (التابعة) لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1405 ه. ق، ج 1، ص318.

[90] صدوق، همان کتاب، ج 2، ص 377 - مجلسی، بحار الأنوار، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1393 ه. ق، ج 51، ص156.

[91] طبرسی، اًعلام الوری، الطبعة الثالثة، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ص 443 -444.

[92] طبرسی، همان کتاب، ص443.

[93] شیخ طوسی، فهرست، مشهد، دانشگاه مشهد، 1351 ه. ش، ص 14، شماره 19 - نجاشی، فهرست اسمأ مصنفی الشیعة، قم، مکتبة الداوری، ص 11 - ابن داود، رجال، قم، منشورات الرضی، ص 32، شماره.23.

[94] نجاشی، همان کتاب، ص 29 - طوسی، فهرست، ص 98، شماره.205.

[95] نجاشی، همان کتاب، ص 29 - طوسی، فهرست، ص 98، شماره.205.

[96] نجاشی، همان کتاب، ص178.

[97] نجاشی، همان کتاب، ص 17 - (آیت الله) صافی، منتخب الأثر، تهران، مرکز نشر کتاب، 1373 ه. ق، ص 466 و.467.

[98] البته ابراهیم انماطی و حسن بن محمد بن سماعة واقفی بودند و هدفشان از نوشتن چنین کتابی، اثبات دیدگاههای خودشان بوده است، اما رد هر حال این موضوع نشان می‌دهد که غیبت یک موضوع مسلّم بوده است. (دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، چاپ اوّل، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1367 ه. ش، ص 21 و 22).